Παναγιώτης Νούτσος

 Et in Arcadia ego...

 Το «Κοινόν» των Αρκάδων διαμόρφωσε την ταυτότητά του, στο πλαίσιο της πανελλήνιας ιστορικής συνείδησης, με καταβολές πελασγικές μετά τον κατακλυσμό («arca») του Δευκαλίωνα και με την έναρξη της λατρείας του Δία. Κατά τους ιστορικούς χρόνους συμπιέζονται από τους Λακεδαιμονίους, τους Ηλείους και τους Αργείους, ενώ ακολούθησαν ώς το τέλος την Αχαϊκή Συμπολιτεία. Στον Βιργίλιο (Εκλογές) ανήκει η πρωτοβουλία της ανακάλυψης, με μοτίβα που πρόσφερε ήδη ο Θεόκριτος, της Αρκαδίας ως ιδιογενούς «πνευματικού τοπίου» (βλ. Br. Snell, Die Entdeckung des Geistes, Göttingen 41975, 257-274).

Την ποιητική αυτή αίσθηση του αρκαδικού ιδεώδους αναδιατυπώνει, σε πεζό λόγο, ο ποιητής της Αναγέννησης J. Sannazaro, όταν κατά τη μεταμεσαιωνική εποχή τα ουτοπικά σχεδιάσματα –ως εγχειρήματα εκκοσμίκευσης του Παραδείσου– αντιμετωπίζουν την αγροτοποιμενική ζωή ως λυτρωτική διέξοδο των ανθρώπων των πόλεων. Κατά την Τουρκοκρατία η Τριπολιτσά γίνεται (1715) η έδρα του πασαλικίου του Μοριά, ενώ κατά την Επανάσταση βρέθηκε στο επίκεντρο των πολεμικών επιχειρήσεων. Από τη Δόριζα, το χάνι των Ταλαγάνηδων, ήταν ο θεωρητικός του νέου Εικοσιένα της Εθνικής Αντίστασης, ο Γ. Ζεύγος [=Ταλαγάνης· +1947] και στη Ζάτουνα έστησε ο Μίκης το μουσικό εφαλτήριο αντίστασης στην απριλιανή δικτατορία.

Κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο οι Αρκάδες πέρασαν από το δίλημμα της μετανάστευσης («ευλογία ή κατάρα;») προς τους Αντίποδες (150), ό,τι είχε πράξει και η προηγούμενη γενιά προς την Αμερική (54, 150). Συχνά αντιπαρατίθεται ο καημός των Αρκάδων ότι ο μέγας Παν δεν πέθανε. Ακριβώς σ’ αυτήν την πρόσκληση να προστεθεί ξανά και η διαβεβαίωση: Et in Arcadia ego... (159), παραθέτοντας ο καθένας το «ρήμα που επιθυμεί».

Πρόσφατα, δημοσιεύτηκε το συνεκτικό τρίπτυχο της «Νικηταρού», με το «βαπτιστικό όνομα»: Ελισάβετ (10), από την εποχή της «Επανάστασης» ώς την «Μπετίνα» που «ζει ανάμεσά μας» (74), με ενδιάμεση μορφή την Μπετίνα (υποκοριστικό και συνάμα χαϊδευτικό της Elisabeth) που «βρέθηκε νεκρή στην Αλεξάντερπλατς του Βερολίνου, το 1933». Δηλαδή;

Το πρώτο θέμα που αντιμετωπίζεται είναι η ιστοριογραφία. Μπροστά μας η «θάλασσα της ιστορίας» (207). ‘Η «πώς ξεψαρεύουμε το ιστορικό γίγνεσθαι»; Πράγματι, η ιστορικο-κριτική ανάγνωση των πηγών (ακόμη και «Χρονικών»· 33) μπορεί να περιγράφει ως μετάβαση από τη «χαοτική παράσταση του όλου» στην «πλούσια σε καθορισμούς και σχέσεις ολότητα». Με τον «μπούκο» ως στόμιο του σάκου της τράτας μπορούμε να ξεμπουκάρουμε; Η ερμηνευτική αυτή αποσκοπεί στην ανασύσταση του επιχειρήματος που χρησιμοποιείται στην εκδίπλωση μιας ορισμένης προβληματικής, την οποία όμως προσγειώνει στις ανάγκες και στα αιτήματα μιας εποχής η σύστοιχη ιστορική οπτική. Πρόκειται για το «άρωμα της ιστορίας» (232).

Πώς απορροφούν οι «τοπικές κοινωνίες» (ενός «ορεινού χωριού του κεντρικού αρκαδικού οροπεδίου» (53) τους «διανοουμένους»; Τρεις είναι οι κυριότερες οπτικές γωνίες παρατήρησης της «τοπικής κοινωνίας». Η πρώτη την τοποθετεί σε κάποια νοερή γυάλα και επομένως την απογράφει ως αυτογέννητη. Η δεύτερη, στον αντίποδα της πρώτης, την αντιμετωπίζει ως έκτυπο ή απλώς κακέκτυπο της «κεντρικής πολιτικής σκηνής». Και η τρίτη συνυπολογίζοντας συνέχειες και ασυνέχειες αποφεύγει τόσο τα μέτρα της ομοιογενοποίησης όσο και τα σταθμά ανάδειξης νησίδων ή ψηφίων σε έναν ανομοιογενή τόπο. Προφανώς, με ιδιαίτερη φειδώ αξιοποιεί τον γνώμονα της «αναλογίας». Και μια έξαρση φωνής που μας φέρνει στα σημερινά: «Δεν φτιάξατε ακόμα γραμμή για τη Σπάρτη; Ε ρε Λουκούργος που σας χρειάζεται» (112).

Τι είδους φτερά διαθέτει η τέχνη; Προφανώς το φτερούγισμά της είναι ατελεύτητο, εννοώντας την κυριολεκτική (και όχι την καταχρηστική) «ποιητική της ιστορίας» – η «ενασχόλησή μου με τη λογοτεχνία ήταν διαρκής ανέκαθεν και συστηματική» (165/166).

Οπως μπορώ να υποθέσω από το είδος της συνεπαφής «σχόλης» και εργάσιμου χρόνου, η τέχνη δεν πρόκειται να απολέσει την ειδολογική της αυτοτέλεια, ως γέννημα της πρώτης και ως πεδίο αναφοράς του δευτέρου. Τούτο είναι που επιτρέπει στην ανιδιοτέλεια των μορφών να γειώνεται ανάλογα με την ένταξη του καλλιτέχνη στα κοινωνικά δρώμενα του καιρού του. Κι αν το πρώτο είναι η αίσθηση του όντος ότι κινείται πέραν του ακρωτηριασμού του, τούτο όμως το θυμίζει εύγλωττα το δεύτερο. Από μια τέτοια ενότητα σημαίνοντος και σημαινομένου προκύπτει η όποια καλλιτεχνική απάντηση στα θεμελιώδη προβλήματα του παρόντος. Οτι κι εδώ αποτελεί το περιστρεφόμενο σημείο προσέλκυσης της τέχνης. Γιατί όχι, η «τέχνη είναι ύψιστη των πράξεων ευλογία» (177).

Επίσης το καλλιτεχνικό ταξίδι, σε όλους τους δυνατούς κόσμους και με όλες τις αναμενόμενες επιστροφές, προσφέρει την ευκαιρία για την αναδίπλωση του υποκειμένου που το επιτελεί σαν διανοούμενος περιηγητής (34). Προφανώς σ’ ένα τέτοιο γίγνεσθαι επινοούνται κάθε φορά μορφές αμφισβήτησης της πρακτικής του. Η οικεία «έξις» συγκροτείται μέσα από το σύνολο των ενδεχόμενων (και όχι δεδομένων) λύσεων. Σε έναν κόσμο αγοραφοβικό και συνάμα πρωτόγνωρο που τον καθιστά περισσότερο άξενο η επιβαλλόμενη «pensée unique» ως νομιμοποίηση των οικείων εξουσιαστικών πλεγμάτων και χειραγωγήσεων.

Ακόμη και η οποιαδήποτε «αυλική» τέχνη του καιρού μας δεν προϋποθέτει την εγγραφή της σε κάποιο «habitus» του καλλιτεχνικού υποκειμένου που θα μπορούσε τάχα να προλαμβάνει την έκβαση του παιχνιδιού του. Γιατί στα καταστατικά αντισώματα της τέχνης ανήκει η δυνατότητα διπλασιασμού του κόσμου. Μια δυνατότητα που σπάνια κανείς την απεμπολεί. Ιδίως αν σταδιοδρόμησε στη συντακτική επιτροπή του «Πολίτη», του «κορυφαίου νεοελληνικού περιοδικού ιδεών» (213· 165, 176/177, 210-212) και αναλαμβάνοντας το «ένθετο βιβλίον και ιδεών» της κυριακάτικης «Αυγής» (167).

Αυτό το πεντάπτυχο: «μυθολογικό φορτίο της Αρκαδίας», τριβή με την «ιστορι(ογραφί)α», «τοπικότητα», «τέχνη», «αυτοβιογραφία» αποτελεί το δομικό στερέωμα του πρόσφατου βιβλίου «Η Νικηταρού - που τη λένε και Μπετίνα» (Αθήνα, «Βιβλιόραμα» 2023) που συνέθεσε ο Κώστας Βούλγαρης και από το οποίο αντλούνται τα παρατιθέμενα χωρία. Πράγματι, από μια «ρηξικέλευθη πολυφωνική μεταμυθοπλασία» (190)…

 

Εφημερίδα των συντακτών, 14-8-2023

https://www.efsyn.gr/nisides/400668_et-arcadia-ego