Κώστας Γ. Παπαγεωργίου

Η εθνική και η αιρετική αντι-μακρυγιαννική αφήγηση

Η άποψη του Κώστα Βούλγαρη δηλώνεται εξ αρχής με απόλυτη βεβαιότητα: ο Νίκος Εγγονόπουλος, τόσο με το εικαστικό όσο και με το ποιητικό έργο του –ιδίως με το συνθετικό ποίημά του Μπολιβάρ– αποστασιοποιείται∙ στέκεται απέναντι στην κυρίαρχη εθνική μας αφήγηση, όπως αυτή δημιουργήθηκε από κορυφαίους εκπροσώπους τής γενιάς του (Σεφέρη, Θεοτοκά κ.ά,)∙ το σύμβολο «Μπολιβάρ» εμπεριέχει μια ολόκληρη σειρά προσώπων, καθένα από τα οποία διαδραματίζει σημαίνοντα ιστορικό ρόλο διαμέσου του πρωταγωνιστή του ποιήματος που, όπως  φυσιολογικά και αβίαστα αποδεικνύεται, είναι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

Αυτόν πρωτίστως αντιπαραθέτει ο Νίκος Εγγονόπουλος στον σεφερικό Μακρυγιάννη, διαχωρίζοντας –πάντα κατά τον Κώστα Βούλγαρη– τη θέση του από την κυρίαρχη «φιλελεύθερη» τάση της γενιάς του κι εκφράζοντας, ευθέως ή εμμέσως πλην σαφώς, το διάχυτο και ζωντανό, ακόμη τότε, πνεύμα του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.

Ενθέρμως διαπλεκόμενος, ιδεολογικά, ιστορικά, πολιτικά, αισθητικά κλπ.  με το αντικείμενο του εγχειρήματός του, ο Κώστας Βούλγαρης, με πλήρη επίγνωση του διάσπαρτα ελλοχεύοντος  κινδύνου της μονομέρειας και της αυθαιρεσίας, μεριμνά για την όσο το δυνατόν στερεότερη θεμελίωση των επιχειρημάτων του αλλά και των απλώς εκτιθέμενων, εν τη ρύμη του λόγου –μια και συχνά το ύφος του γίνεται συζητητικό– σκέψεων και ηθελημένων περιστροφών του. Έχοντας ρητά απεμπολήσει την ιδιότητα και τις συναφείς προθέσεις ενός φιλολογικού μελετητή ή ενός (εμβριθούς έστω) ιστορικού, επιθυμεί διακαώς να ανταποκριθεί στην εικαζόμενη, εμφανή ή ενδόμυχη, επιθυμία ενός καλοπροαίρετου, πλην όχι ιδιαιτέρως εξοικειωμένου με την ποίηση και τα επιμέρους ζητήματά της, αναγνώστη. Και με πυξίδα-οδοδείκτη τον προκαθορισμένο, ιδεολογικά και αισθητικά παγιωμένο, στόχο του (που  δεν είναι άλλος από το να καταδειχτεί ότι ο Μπολιβάρ είναι ένα υπερρεαλιστικό, ανατρεπτικό ως προς την ποιητική του, ποίημα και που, κυρίως, αποτελεί μια «αντιπρόταση πολιτικά, ιδεολογικά και αισθητικά προσανατολισμένη απέναντι στον μακρυγιαννισμό, όπως αυτός αναπτύσσεται και μορφοποιείται από τη γενιά του ’30»), συλλέγει, επιλέγει ταξινομεί, αξιολογεί και ρίχνει φως στα υποστηρικτικά των προθέσεών του πραγματολογικά στοιχεία που εμπεριέχονται, με εναλλασσόμενη την προφάνεια με την κρυπτικότητα,  στο επίκεντρο ποίημα.

Ποίημα που, γραμμένο ανάμεσα στα 1942-’43, σε χρόνους δίσεκτους και οπωσδήποτε σημαδιακούς-τραυματικούς για τον τόπο και για τον ποιητή, καλεί-προκαλεί τον έμπειρο μελετητή σε μια μέσω της ιστορίας προσέγγισή του∙ κι αυτό επιχειρεί, ανταποκρινόμενος στην περισσότερο ή λιγότερο προφανή πρόθεση του Εγγονόπουλου να ψαύσει την αλήθεια συνδυάζοντας φωνές της ιστορίας, ιστορικές καταστάσεις και γεγονότα, διαφοροποιούμενος από τη εφησυχαστική, μάλλον αποϊδεολογοποιημένη αντιμετώπιση της μακρυγιαννικής αφήγησης και αντιπαραθέτοντας σ’ αυτήν μιαν ιδιοτύπως υπερρεαλιστική, εντελώς προσωπική και αναμφισβήτητα ανατρεπτική, ιστορική-πραγματολογική μέθοδο. Σε μια περίοδο, μάλιστα, που είχουν ήδη ξεκινήσει οργανωμένες και συστηματικές προσπάθειες ανάδειξης του Μακρυγιάννη σε εθνικό σύμβολο, «σε πρότυπο και σημείο αναφοράς για όλα τα σημαντικά ζητήματα», μια και οι κήρυκες του μοντερνισμού, πίστευαν ότι υπήρχε άμεση «ανάγκη ενός πόλου πνευματικού, λογοτεχνικού, γλωσσικού, ιδεολογικού, που θα συνέβαλε στην ανανέωση της εθνικής αφήγησης».

Ο Μπολιβάρ του Νίκου Εγγονόπουλου, όπως αποδεικνύεται με αδιάσειστα και εγκαίρως κάθε φορά παρατιθέμενα  ιστορικά και πραγματολογικά στοιχεία, είναι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (μολονότι δεν αναφέρεται ευθέως, αλλά προκύπτει από τα ιστορικά συμφραζόμενα),   ο οποίος συμβάλλει με τον ιδεωδέστερο τρόπο στον σχηματισμό και στην στερέωση του τριγώνου Επανάσταση του ’21, Κατοχή και Αντίσταση. Τρίγωνο ενδεικτικό, αποδεικτικό μάλλον της τυπικά μαρξιστικής –σύμφωνα με την οποία η ιστορία της ανθρωπότητας είναι ιστορία ταξικών αγώνων– και εν προκειμένω  εμφύλιας αντίληψης της ιστορίας που χαρακτήριζε τον Εγγονόπουλο, όπως απέδειξε με συνεχείς  και αλληλένδετους συσχετισμούς και διασταυρώσεις των ποιητικών και των εικαστικών εκδοχών του αλληλοσυμπληρούμενου ενιαίου έργου του. Το οποίο, αν όχι στο σύνολό του, πάντως, στο μεγαλύτερο και, οπωσδήποτε, περισσότερο βαρύνον αισθητικά και ιδεολογικά μέρος του, αποτελεί το προϊόν μιας ξεχωριστής ιστορικής αντίληψης, που απέχει κατά πολύ από την κυρίαρχη αφήγηση της γενιάς του ’30, προτείνοντας μία νέα, ανατρεπτική, αισθητική, γλωσσική, ιδεολογική, πολιτική και ευρύτερα νοούμενη θέαση των πραγμάτων.

Ο Κώστας Βούλγαρης, στο πολύ ενδιαφέρον όσο και καινοτόμο εγχείρημά του, δεν αφήνει ανεκμετάλλευτη την προσφερόμενη –ίσως και συχνά προκαλούμενη– κάθε φορά ευκαιρία να επισημάνει τη χαώδη διαφορά ανάμεσα στις δύο αφηγήσεις, όπως αυτές διαμορφώθηκαν και υπηρετήθηκαν από τους βασικούς εκπροσώπους της ίδιας γενιάς∙ την ιδεολογικά συντηρητική  μακρυγιαννική αφήγηση από τη μια και την ιστορική-πραγματολογική αφήγηση του Εγγονόπουλου από την άλλη. Αυτή εξάλλου είναι, όπως δηλώνεται εξ αρχής, και η πρόθεσή του∙ να φέρει εις πέρας μια πρωτότυπη και εντελώς ιδιότυπη προσέγγιση του δημιουργού Νίκου Εγγονόπουλου, διακατεχόμενος, σε όλη τη διάρκεια της εύκαρπης εργασίας του, από τη βεβαιότητα ότι ο Μπολιβάρ «είναι το σημαντικότερο συνθετικό ποίημα του ελληνικού 20ού αιώνα, συνεχίζοντας, μόνο αυτό, επάξια, τις μεγάλες συνθέσεις του Διονυσίου Σολωμού». Εκμεταλλευόμενος στο έπακρο και –όπως ο ίδιος παραδέχεται–  «ευνοημένος   από το γεγονός ότι η πεζογραφία που κάνω είναι πολυφωνική μεταμυθοπλασία, κι έτσι εντάσσω μέσα στην αφήγηση άπειρα σπαράγματα τεκμηρίων, άρα έχω μια εξοικείωση, ιδιαίτερα με τα τεκμήρια της δεκαετία του 1940 και του 1821». Διατηρώντας μονίμως ανοιχτούς τους διαύλους επικοινωνίας με διαφορετικά πεδία γνώσης και πληροφοριών, κυρίως με το πεδίο της ιστορίας, τη στιγμή που έχει να κάνει με ένα έργο το οποίο σχεδόν προγραμματικά διαλέγεται με την ιστορική πραγματικότητα∙ με ένα έργο που «αρθρώνεται ποίημα το ποίημα, πίνακα τον πίνακα, υπαινιγμό τον υπαινιγμό με μια βασική στόχευση: να αντιπαρατεθεί απέναντι στη μακρυγιαννική εθνική αφήγηση και τη συνακόλουθη αισθητική που υφάνθηκε στις μέρες του από τη γενιά του ’30».

 oanagnostis.gr, 7/10/2020 

https://www.oanagnostis.gr/i-ethniki-kai-i-airetiki-makrygianniki-afigisi-toy-kosta-g-papageorgioy/