Θεόδωρος Βάσσης

 Συμβολή στην κατανόηση της ποιητικής του Νίκου Εγγονόπουλου

Από το αξιανάγνωστο αυτό βιβλίο του πεζογράφου και κριτικού λογοτεχνίας  Κώστα Βούλγαρη, γραμμένο σ’ ένα μεικτό ύφος, στο οποίο, ως γνωστόν, αρέσκεται ο συγγραφέας: συνδυασμός ιστορικοφιλολογικής μελέτης, όχι αυστηρά γραμμένης, και δοκιμίου∙ δοκιμίου τόσο «εξομολογητικού», που «αποκαλύπτει» το συνειρμικό ξετύλιγμα της σκέψης του γράφοντος, όσο και μαχητικού πολιτικού – συγκρατούμε τα εξής ενδιαφέροντα στοιχεία:
α΄. Ο Κ. Βούλγαρης αναδεικνύει μία βασική πτυχή της εγγονοπουλικής ποιητικής, την ιστορική-πραγματολογική, όπως την ονομάζει ο ίδιος. Αναλύοντας την ποιητική σύνθεση Μπολιβάρ. Ένα ελληνικό ποίημα (γρ. 1942-1943∙ δημ. 1944, εκδ. Ίκαρος), βρίσκει το ιστορικό υπόστρωμα φράσεων που ο Εγγονόπουλος προκλητικά/ειρωνικά τις συνδέει με το ιστορικό πρόσωπο- ηγέτη της λατινοαμερικανικής επανάστασης, στρατηγό Simon Bolivar, ωστόσο πίσω απ’ αυτές «κρύβεται» ουσιαστικά το ιστορικό πρόσωπο-ηγέτης της ελληνικής Επανάστασης του 1821, στρατηγός Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

Έτσι, οι στίχοι

Μπολιβάρ! Κράζω τ’ όνομά σου

ξαπλωμένος στην

κορφή του βουνού Έρε,

την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας.

παραπέμπουν στον Θ. Κολοκοτρώνη, ο οποίος –λόγω των εμφύλιων διενέξεων (1824-1825)– είχε φυλακισθεί στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία, που είναι όντως η κορφή του βουνού Έρε, [η] πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας. Ο Κώστας Βούλγαρης εισφέρει αυτήν τη διαφωτιστική ερμηνεία, καθώς είναι εξοικειωμένος ως πεζογράφος με τα απομνημονεύματα των Αγωνιστών του ̓ 21 και με τις ιστορίες της ελληνικής Επανάστασης, δείχνοντάς μας πως σ’ αυτά τα ιστορήματα έχει ανατρέξει, μεταξύ άλλων, κι ο Ν. Εγγονόπουλος, για να συγγράψει τον Μπολιβάρ.

Προβαίνοντας ο συγγραφέας σ’ αυτήν την παράλληλη ανάγνωση Μπολιβάρ -ελληνικής Επανάστασης του 1821, αποκαλύπτει τις κρυμμένες αναλογίες ανάμεσα στο εμφύλιο ρήγμα του Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821) και σ’ αυτό της Αντίστασης στο φασισμό επί Κατοχής (1941-1944), που ήδη βλέπει και  βιώνει ο Εγγονόπουλος κατά το χρονικό διάστημα που γράφει τον Μπολιβάρ (χειμώνας 1942-1943).

Μέσω της φανερής ή κρυφής αναλογίας Μπολιβάρ - Ανδρούτσου, Κολοκοτρώνη, Αντωνίου Οικονόμου, Ροβεσπιέρου (αλλά και Isidore Ducasse = Comte de Lautréamont) από τη μια, και της αντίπαλης (εμφύλιας ως προς το 1821) μερίδας των Γ. Κουντουριώτη, Κυριάκου Σκούρτη κ.ά. από την άλλη, ο Εγγονόπουλος μάς «κλείνει το μάτι» πονηρά, δείχνοντας προς τη συγκαιρινή του εμφύλια αντίθεση (Ε.Α.Μ. -Ε.Λ.Α.Σ vs Δεξιά «Εθνικοφροσύνη», Ε.Δ.Ε.Σ., δωσίλογοι, ταγματασφαλίτες), έχοντας πάρει, φυσικά, θέση: με την (πολιτικοϊδεολογική, πολιτισμική) πλευρά των Μπολιβάρ, Ανδρούτσου, Κολοκοτρώνη, Αντωνίου Οικονόμου, Ροβεσπιέρου, Lautréamont, Ε.Α.Μ. -Ε.Λ.Α.Σ.. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ο Κ. Βούλγαρης σκέφτεται ότι οι στίχοι από τον Μπολιβάρ  [Για ν’ αρματώσουνε καράβι, ν’ ανοιχτούν, να φύγουνε, …]

Μ’ ένα σκοπό του ταξειδιού: προς τ’ άστρα, του θυμίζουν τη γνωστή φράση του Καρλ Μαρξ, έφοδος στον ουρανό.

β΄. Ο Κ. Βούλγαρης θεωρεί –ορθώς, κατά τη γνώμη μας– ότι η ελληνική Αριστερά καθ’ όλη τη διάρκεια του β΄ μισού του 20ού αιώνα επιπόλαια υιοθέτησε την κυρίαρχη εκδοχή της ελληνικότητας (μακρυγιαννισμός), όπως αυτή διαμορφώθηκε από τους γνωστούς (βενιζελογενείς, αστούς) λογοτέχνες /δοκιμιογράφους της «Γενιάς του ̓30» (Γ. Σεφέρη πρωτίστως, αλλά και Γ. Θεοτοκά, για να μείνουμε στους πιο γνωστούς). Ως γνωστόν, αυτή η ρομαντική /ιδεαλιστική εκδοχή της ελληνικότητας –η οποία συγκροτεί μια κατά φαντασίαν εθνική ομοψυχία των Ελλήνων, άνευ τόπου και χρόνου, συγκαλύπτοντας τις πραγματικές κοινωνικές/ταξικές αντιθέσεις που ενυπήρχαν, φυσικά, στη δεκαετία του ̓ 30 αλλά και ήταν εντόνως αισθητές κατά την περίοδο της Κατοχής– επέχει θέση εθνικής ιδεολογίας, δεόντως αξιοποιημένης από την ελληνική άρχουσα τάξη (πολιτική, οικονομική, πνευματική), προκειμένου ν’ αφοπλίσει ιδεολογικά την ελληνική Αριστερά.

Ακρίτως, η καθ’ ημάς Αριστερά εδέχθη την –κατά Σεφέρη– μακρυγιαννική εκδοχή της ελληνικότητας, ενώ θα μπορούσε να σφυρηλατήσει μιαν άλλη εκδοχή της, που θα περιείχε τόσο την ελληνική πολιτισμική ιδιαιτερότητα όσο και το αίτημα της πλειοψηφίας του λαού για δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, χωρίς να αποκρύπτει την ιστορική αλήθεια (δηλαδή, τις υπαρκτές κοινωνικές/ταξικές αντιθέσεις). Διακριτικώς –πλην ευδιακρίτως– ο Κ. Βούλγαρης δείχνει προς τον εγγονοπουλικό Μπολιβάρ ως μια ιστορικώς δυναμική, καλλιτεχνικώς ριζοσπαστική (υπερρεαλισμός γαρ), πολιτικώς προοδευτική αντιπρόταση, την οποία θα μπορούσε να προβάλει η ελληνική Αριστερά, εάν δεν την ταλάνιζαν οι γνωστές ιδεολογικές και αισθητικές αγκυλώσεις της.

Χωρίς να παραγνωρίζουμε τις επιμέρους «ψηφίδες», τα δύο αυτά γνωρίσματα  του βιβλίου, που ακροθιγώς παρουσιάσαμε, το καθιστούν ιδιαιτέρως αξιόλογο.

 

περ. Τα Ποιητικά, τχ. 39, Οκτώβριος/Δεκέμβριος 2020, σσ. 18-19